فهرست مطالب
تعاریف لیزینگ
لیزینگ، نوعی قرارداد و توافقنامه است که بین دو فرد حقیقی یا حقوقی برای استفاده و بهرهبرداری از عین یا منفعت کالای سرمایه‌ای یا مصرفی بادوام که قابلیت اجاره داشته باشد، منعقد می‌شود.
لیزینگ عملیاتی
نوعی لیزینگ است، که در آن، وسایل و تجهیزات توسط اجاره‌کنندگان تنها به منظور استفاده از آنها اجاره می‌شود و هدف، کسب مالکیت نیست.
لیزینگ مالی
لیزینگ مالی که «لیزینگ سرمایه‌ای» نیز نامیده می‌شود، نوعی از لیزینگ است که به اجاره‌کننده، حق استفاده از کالا را می‌دهد و در پایان مدت قرارداد، مالکیت کالا پس از اخذ کل مالالاجاره، به اجاره‌کننده منتقل می‌شود. لیزینگ مالی دارای زیرشاخه‌های مختلفی به شرح زیر است:
الف) لیزینگ یا اجاره اعتباری کمک فروش:
براساس این روش که بین شرکت لیزینگ (موجر) و شرکت تولیدکننده تفاهم می‌شود، تولیدکننده تمایل و موافقت خود را برای واگذاری بخشی از کالاهای تولیدی خود به‌صورت نقد و اقساط اعلام می‌کند تا از این طریق چرخه تولید خود را بهبود و میزان فروش خود را افزایش دهد. شرکت لیزینگ نیز تولیدات مورد توافق مزبور را براساس تفاهم به‌عمل آمده در چارچوب قراردادهای اجاره اعتباری، به متقاضیان واگذار می‌کند.
ب) لیزینگ اهرمی یا اجاره اعتباری سه‌جانبه:
در این روش که به‌طور عمده برای اجاره کالاهایی با قیمت بسیار بالا همانند کشتی، هواپیما، ماهواره، تأسیسات عظیم نفتی و… بکار گرفته می‌شود، شرکت لیزینگ با استفاده از تسهیلات بانکی یا دیگر مؤسسات مالی، منابع لازم برای اجاره اهرمی را تأمین می‌کند و از سوی دیگر با استفاده از منابع یادشده، اقلام مورد تقاضا را در چارچوب قراردادهای ویژه به متقاضیان واگذار می‌کند. این شیوه از عملیات لیزینگ، ماهیتاً می‌بایست به‌صورت سه جانبه منعقد و مبادله شود.
ج) لیزینگ خرید و اجاره مجدد:
براساس این روش، متقاضی به منظور تأمین نقدینگی مورد نیاز، ماشین‌آلات یا تجهیزات متعلق به خود را به شرکت لیزینگ می‌فروشد و مجدداً همان کالا را در قالب قرارداد اجاره اعتباری، از شرکت لیزینگ اجاره می‌کند. به این ترتیب، ضمن تأمین نقدینگی مورد نیاز متقاضی، در پایان قرارداد، مالکیت مورد اجاره دوباره به فروشنده آن تعلق خواهد یافت.
د) روش لیزینگ برونمرزى:
براساس این روش، اجارهدهنده (موجر) و اجاره‌کننده (مستاجر) مقیم دو کشور مختلف هستند. این نوع از عملیات لیزینگ معمولا بخش عمدهاى از جریان انتقال کالاهاى سرمایهاى از کشورهاى صنعتى به کشورهاى درحال توسعه را پوشش می‌دهد.
تاریخچه صنعت لیزینگ در جهان
سابقه لیزینگ بسیار کهن و چندهزار ساله است. نمی‌توان زمان دقیقی برای آغاز «اجاره» در زندگی بشر پیدا کرد، اما بر اساس متون باستانی، اقوام ایلامی و سومری حدود ۲ هزار سال قبل از میلاد مسیح، نوعی اجاره‌داری ساده زمین، گاو، آب و تجهیزات کشاورزی را داشته‌اند. تقسیم‌بندی دوگانه لیزینگ به عملیاتی و مالی اولین بار در دوران رم باستان صورت گرفت. در قرون وسطی اجاره‌داری کشتی‌های تجاری به‌عنوان یک رشته مهم در مبادلات اعتباری بین مردم مرسوم شد.
در اروپای قرون میانه، لیزینگ زمین و مستغلات با توجه به قوانین سختگیرانه زمین‌داری و محدودیت‌های شدید خصوصی‌سازی رونق چشمگیری گرفت و به سرعت به ایالات متحده آمریکا منتقل شد. در یادداشت‌های روزانه جرج واشنگتن در دهه ۱۸۴۰ موارد متعددی در زمینه لیزینگ کارخانجات و واگن‌های راه آهن به چشم می‌خورد. در همین زمان، لیزینگ واگن‌های راه آهن در انگلستان نیز مرسوم شدد و اولین شرکت ثبت شده لیزینگ در ماه مارس ۱۸۵۵ با نام شرکت واگن بیرمنگهام تاسیس شد و به اجاره واگن به معدن‌داران ذغال و فلزات پرداخت. در اوایل قرن بیستم، لیزینگ ماشین‌آلات تولید یک محصول خاص مانند کفش و تجهیزات تلفن خصوصی، در انگلستان و آمریکا گسترش یافت.
نخستین شرکت مدرن و مستقل صنعت لیزینگ در سال ۱۹۵۲ در شهر سانفرانسیسکو تاسیس شد که تاکنون با نام شرکت بین‌المللی لیزینگ ایالات متحده به فعالیتش ادامه داده است. تاسیس این شرکت را باید سرآغاز تشکیل موسسات مستقل لیزینگ (غیر وابسته به بانکها و یا موسسات مالی) در آمریکا دانست، زیرا بانکها، طبق قانون فدرال کمیسیون ارز، تا اوایل دهه ۱۹۶۰ اجازه فعالیت لیزینگ به صورت موجر را نداشتند. به هر حال رسوخ و رونق لیزینگ در اقتصاد ایالات متحده در شروع دهه ۱۹۵۰ را که با رونق اقتصادی این کشور در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم همزمان شده بود، باید سرآغاز تحولات همه‌جانبه و فراگیر این صنعت به حساب آورد. به همین ترتیب لیزینگ از اوایل دهه ۱۹۶۰ در سرتاسر اروپای غربی گسترش یافت و در همان سالها به ژاپن نیز رسید.
خوشبختانه رونق و پویایی لیزینگ خیلی زود از محدوده جهانِ توسعه‌یافته فراتر رفت و به آفریقا، آمریکای لاتین و آسیا رسید. اولین شرکت لیزینگ در آفریقا در سال ۱۹۶۵ در زیمبابوه تاسیس شد و نخستین آن در هندوستان در سال ۱۹۷۳ به وجود آمد و در این کشور پهناور به آنچنان شکوفایی رسید که در پایان سال ۱۹۸۴ تعداد این شرکت‌ها به بیش از هفتصد شرکت افزایش یافت. همه این شرکت‌ها به اجاره‌داری اموال منقول نسبتاً کم‌بها مانند چرخ‌های خیاطی اشتغال داشتند.
شرکت مالی بین‌المللی (IFC) وابسته به بانک جهانی که با هدف تشویق سرمایه‌گذاری و رونق اقتصادی در کشورهای جهان سوم تاسیس شده، کوشش‌های با ارزشی برای توسعه لیزینگ در کشورهای در حال توسعه به عمل آورد. کره جنوبی اولین کشوری بود که IFC به مشارکت در صنعت لیزینگ آن کشور پرداخت و شرکت توسعه لیزینگ کره جنوبی را در سال ۱۹۷۷ با حمایت‌های عملیاتی و دانش فنی شرکت ژاپنی لیزینگ شرق بنیان نهاد. متعاقب این اقدام صنعت لیزینگ در کشورهای در حال رشد آمریکای لاتین، آفریقا و آسیا با بهره‌گیری از حمایت‌های مالی و مشورتی IFC به‌سرعت گسترش یافت.
تاریخچه صنعت لیزینگ در ایران
لیزینگ در ایران، همزمان با توسعه این صنعت در اقتصاد کشورهای آسیایی و آمریکای لاتین، در اواسط دهه ۱۹۷۰ پدیدار شد. به این ترتیب سال ۱۹۷۵ را باید سال آغاز فعالیت لیزینگ در ایران دانست.
فرانسوی‌ها نخستین کسانی بودند که صنعت لیزینگ را در ایران پایه نهادند. برادران آیسه که در قالب شرکت سیتروئن (Citroen) به تولید محصولات آن شرکت در ایران و داد و ستد با فرانسویان مشغول بودند، با مشارکت موسسه سوسیته جنرال فرانسه، بانک اعتبارات ایران وقت و بعضی سرمایه‌داران خصوصی، شرکت لیزینگ ایران را تاسیس کردند و سنگ‌بنای این صنعت در ایران را گذاشتند.
دو سال بعد، دومین شرکت نیز باز با مشارکت فرانسوی‌ها و چند بانک داخلی، به نام شرکت آریا لیزینگ که در حال حاضر لیزینگ صنعت و معدن نامیده می‌شود راه‌اندازی شد.
عملیات لیزینگ در ایران با وجود مشروعیت یافتن آن در قانون عملیا تبانکی بدون ربا تحت عنوان اجاره به شرط تملیک، تنها به این دو شرکت محدود بود و امکان گسترش و رونق نیافت، تا اینکه در سال ۱۳۷۳ هسته تشکیلاتی خصوصی در حوزه لیزینگ که در اواخر سال ۱۳۷۰ تاسیس شده بود، وارد چرخه فعالیت شد، اماهمچنان لیزینگ نتوانسته بود جایگاه واقعی خود را در بازار تشکیل سرمایه و عرضه تولید محصولات صنعتی بیابد و در برابر وجود شرایط انبساطی در اقتصاد کشور بعد از جنگ تحمیلی و هدفگذاری‌های استراتژیک دولت، سهم صنعت لیزینگ در اقتصاد کشور بسیار ناچیز بود.
جهش شدید و تحول محسوس و یکباره در این مقوله، پس از ۲۵ سال سکوت، انزوا و محدودیت، از نیمه دوم سال ۱۳۷۹ اتفاق افتاد و شرکت‌های لیزینگ یکی پس از دیگری وارد بازار شدند. شرکت‌های خودروسازی و تعدادی از صاحبان صنایع و افراد مطلع و باتجربه، از پیشگامان این تحول بودند.
رشد کمّی شرکت‌های لیزینگ در سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۲ تداوم یافت، بهطوری که در پایان سال ۱۳۸۲ تعداد شرکت‌ها به ۶۳ فقره و جمع سرمایه‌گذاری در تاسیس آنها به حدود ۶۰۰ میلیارد ریال رسید. جالب توجه آنکه روند تاسیس این شرکت‌ها در سال ۸۳ نیز کماکان حفظ شد و با تاسیس ۲۴ شرکت فقط در پنج ماه اول سال ۸۳ ، مجموع تعداد شرکت‌های لیزینگ را در کشور به ۸۷ شرکت و جمع سرمایه ثبتی آنها را به حدود ۶۵۰ میلیارد ریال رساند.
عملکرد صنعت لیزینگ
بازار لیزینگ در سال‌های اخیر به سرعت در حال رشد بوده و پیش‌بینی می‌شود که این بازار با نرخ رشد سالانه ۱۰.۱ درصد به کار خود ادامه دهد. لیزینگ در کشورهای توسعه‌یافته، پس از وام‌های بانکی دومین روش عمده تامین اعتبارات محسوب می‌شود.
حجم بازار لیزینگ در جهان ۱۵۲۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ و ۱۶۷۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ بوده است.
انتظار می‌رود که این بازار در سال‌های آینده نیز به سرعت رشد کند و پیش‌بینی می‌شود که ارزش این بازار به ۲,۷۳۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۸ برسد که این پیش‌بینی را می‌توان به رشد جمعیت جهانی و شهرنشینی، افزایش محبوبیت خودروهای برقی، ظهور استارتاپ‌ها، رشد صنعت مراقبت‌های بهداشتی و… نسبت داد.
با افزایش جمعیت، تقاضای املاک و مستغلات نیز افزایش چشمگیری خواهد داشت و اجاره یا لیزینگ املاک نیز متعاقبا افزایش پیدا می‌کند.
بر اساس داده‌های موجود در سامانه بورس اوراق بهادار تهران، تعداد شرکت‌های لیزینگ در بازار سرمایه بسیار اندک است و از ۱۳ شرکت فراتر نمی‌رود که مجموع ارزش سرمایه ثبتی این شرکت‌ها معادل ۳۷,۲۳۱,۰۰۰ میلیون ریال است و عمـدتا در «بازار بورس اوراق بهادار تهران» پذیرش شده‌اند و در این بازار تحت عنوان گـروه «سایر واسطه‌گری‌های مالی» شناخته می‌شوند. این در شرایطی است که حدود ۴۰ شرکت لیزینگ دارای مجوز از بانک مرکزی در کشور فعال هستند.
بانک‌محور بودن صنعت لیزینگ در کشور چه از لحاظ ساختاری، قوانین و مقررات و چه از لحاظ تامین منابع مالی، کاملا مشهود است، بهطوری که در حال حاضر نزدیک به ۴۶ درصد از فعالیت صنعت لیزینگ در اختیار لیزینگ‌های بانکی و ۴۱ درصد متعلق به لیزینگ‌های وابسته به بانکها و موسسات مالی و اعتباری بوده است و لیزینگ‌های مستقل تنها با ۱۳ درصد سهم، در انتهای این رتبه‌بندی قرار دارند.
